Workuta, Jur-Szor

Workuta, Cmentarz Jur-Szor

Na cmentarzu Jur-Szor grzebano więźniów Workutłagu, pracujących na budowie, a następnie (od roku 1950), przy wydobyciu Kopalni nr 29 trustu „Workutaugol” (od maja 1951 roku do maja 1954 roku kopalnia była zarządzana przez Osobłag nr 6 – Rieczłag; odpowiednio OŁP nr 10 Workutłagu stał się 10 oddziałem Rieczłagu. Pochowano tu 53 więźniów, którzy zginęli 1 sierpnia 1953 roku w trakcie tłumienia strajku trwającego w wielu oddziałach Rieczłagu. W trakcie tłumienia strajku użyto broni. W okresie późniejszym chowano tu nie tylko więźniów, ale także wolnonajemnych, a po likwidacji obozu także mieszkańców osiedla Jur-Szor. Jednak, sądząc po wynikach badań, pochówki obozowe stanowią około 80%.

W roku 1976 cmentarz zamknięto, jednak w pojedynczych przypadkach mieszkańcy dokonywali tam pochówków aż do początku lat 80. W okresie funkcjonowania cmentarza (w każdym razie w okresie po 1948 roku) zmarłych grzebano głównie w grobach indywidualnych, które oznaczano w przyjęty wówczas sposób – słupek z drewnianą tabliczką i numerem. Jedynym wyjątkiem jest pochówek 12 uczestników strajku (z grupy zabitych 1 sierpnia 1953 roku) pochowanych 6 sierpnia w grobie zbiorowym. To spowodowało nowe niepokoje w obozie i władze poszły na ustępstwa – pozostałe ofiary pochowano w grobach indywidualnych, a w kondukcie żałobnym szli wszyscy więźniowie OŁP nr 10. Staraniem badaczy Workuckiego „Memoriału” zlokalizowano i zidentyfikowano 41 grobów pozostałych zabitych 1 sierpnia 1953 roku; na grobach tych umieszczono drewniane krzyże z nazwiskami pochowanych. 30 mogił jest nadal bezimiennych. Na 20 z nich znajdują się, ustawione w różnych okresach, krzyże; pozostałe to nieoznaczone kopczyki.
Cmentarz znajduje się 1,5-2 km od osiedla Jur-Szor, znajdującego się obecnie w granicach miasta Workuta, niedaleko stacji kolejowej. Teren cmentarza przecina obwodnica „Workuta” („Obwodnica Północna”), zbudowana w latach 1976-1978, w ten sposób, że ocalała część cmentarza przylega bezpośrednio do drogi. Część cmentarza położona po drugiej stronie drogi – w stronę osiedla i kopalni – gdzie chowano zmarłych w pierwszych latach funkcjonowania obozu tj. od roku 1944 (kiedy utworzono kopalnię i zorganizowano OŁP nr 10) do roku 1948 – nie zachowała się. W ten sposób zostały utracone miejsca wczesnych pochówków, a także część późniejszych (chowano tam zmarłych także po roku 1948).
Proces żywiołowej memorializacji cmentarza rozpoczął się jeszcze w okresie, gdy funkcjonował tu obóz dla więźniów politycznych: według zeznań strażników właśnie wtedy, w połowie lat 50., na cmentarzu pojawiły się pierwsze krzyże. Współwięźniowie, koledzy zabitych uczestników strajku, zaczęli ustawiać na ich grobach drewniane krzyże, na które przepisywali numery z tabliczek. Numery wycięte na krzyżach pomogły później działaczom Workuckiego „Memoriału” w identyfikacji grobów. W chwili obecnej krzyże te są odnowione, umocowano na nich tabliczki z nazwiskami.
Na początku lat 60. były więzień polityczny obozu Jur-Szor, Kostkiawiczius, ustawił na cmentarzu pierwszy wspólny znak ku czci pamięci zamordowanych w sierpniu 1953 roku. Jest to słup drewniany, zabetonowany w ziemi, na którym wycięto cyfry „1953”.
Pierwsze systematyczne starania społeczne mające na celu doprowadzenie do memorializacji cmentarza miały miejsce w latach pieriestrojki. W końcu lat 80. mieszkaniec Workuty, Stanisław Grincziewiczius, wraz z synem, zajął się porządkowaniem cmentarza – kopał rowy odwadniające, ustawiał krzyże na grobach.
W roku 1990 z inicjatywy Wszechukraińskiego Stowarzyszenia Represjonowanych ustawiono Krzyż Pamięci z metalową tabliczką, na której wygrawerowano napis w języku ukraińskim: „Вiчна пам'ять жертвам комунiстичного терору, борцям за волю України. Всеукраїнське товариство репресованих” „Wieczna pamięć ofiarom komunistycznego terroru, bojownikom za wolność Ukrainy. Wszechukraińskie Stowarzyszenie Represjonowanych”.
W roku 1992 Workucki „Memoriał”, wspólnie z byłymi więźniami politycznymi z Litwy, Łotwy i Estonii, ustawił na cmentarzu jeszcze jeden Krzyż Pamięci (na betonowym fundamencie) autorstwa Witalija Troszyna. Napis na tabliczce (w języku rosyjskim) głosi: „Вечная память погибшим за свободу и человеческое достоинство” [„Wieczna pamięć poległym za wolność i ludzką godność”].
Największy pomnik memorialny na cmentarzu Jur-Szor odsłonięty został 30 sierpnia 1994 roku, na obrzeżu, blisko obwodnicy. Pomnik powstał z inicjatywy litewskich organizacji społecznych i Workuckiego „Memoriału” i jest poświęcony Litwinom, którzy zginęli od kul 1 sierpnia 1953 roku (wśród 53 ofiar było 11 Litwinów), oraz wszystkim obywatelom litewskim, którzy nie wrócili z workuckich łagrów. Pomnik ma formę symbolicznej kaplicy, zwieńczonej kobieca postacią odlaną z żeliwa. Na frontonie kaplicy znajduje się napis w językach litewskim i łacinskim: „Tėvynė Lietuva didžiuojasi” „Patria Lituania superbit” [„Ojczyzna Litwa jest Dumna”], z tyłu „Tėvynė Lietuva verkia”, „Patria Lituania flet” [„Ojczyzna Litwa w żałobie ”]. Autorami pomnika są: rzeźbiarz Władas Wildżiunast, architekci Rimantas Diczjus, Witalij Troszin, Wasilij Barmin. Budową pomnika kierował były więzień workuckich obozów Antanas Sziemienas. 1 sierpnia 2003 roku, na przednim prawym pylonie odsłonięto tablicę marmurową z napisem: „Tym, którzy zginęli w łagrach Workuty i więźniom-ofiarom rozstrzelania w kopalni nr 29 «Jur-Szor» 1 sierpnia 1953 roku”.
1 września 1995 roku z inicjatywy byłych jeńców wojennych ustawiono krzyż ku pamięci zmarłych niemieckich jeńców wojennych i obywateli Niemiec przetrzymywanych w Rieczłagu (w niepokojach, które miały miejsce w roku 1953, aktywny udział brali berlińscy studenci, odbywający w Workucie wyroki po 17 czerwca). U stóp krzyża leży marmurowa płyta z napisami w językach niemieckim i rosyjskim: „«Den Opfern des Krieges und Gewaltherrsschaft. Berlin –Workuta 1 August 1995» / «Жертвам войны и политических репрессий. Берлин – Воркута. 1 августа 1995 г.» [„Ofiarom wojny i represji politycznych Berlin – Workuta. 1 sierpnia 1995 r.”]. Architekt – W. Troszyn. Końcem lipca 2003 roku Workucki „Memoriał” postawił na zbiorowym grobie marmurową stelę, do której przymocowano 12 tabliczek wykonanych z metalu i ceramiki z nazwiskami i latami życia pochowanych tu rozstrzelanych – więźniów Jur-Szor.
Miejsce pochówku Jur-Szor nie ma oficjalnie potwierdzonego statusu cmentarza memorialnego. Jednak jest takim dla mieszkańców Workuty i międzynarodowej społeczności byłych więźniów workuckich obozów. W roku 2003, przed 50. rocznicą rostrzeliwań, władze miejskie Workuty i trust „Workutaugol” (główny zakład pracy w mieście, następca Workutłagu-Rieczłagu), wspólnie z Workutskim „Memoriałem”, wykonały prace porządkowe na terenie cmentarza: ponownie ustawiono znaki pamięci na grobach, położono betonowe chodniki. Nie zapewniono jednak stałego finansowania tych prac ani w budżecie miejskim, ani w budżecie trustu „ Workutaugol”; cmentarz jest utrzymywany i porządkowany siłami Workutskiego „Memoriału”. Przy porządkowaniu cmentarza i grobów biorą udział uczniowie miejscowych szkół. W latach 200-205 grupa uczniów pod przewodnictwem nauczyciela i dyrektora muzeum „Miasto na Północy Rosji” przeprowadziła badania terenowe i sporządziła szczegółowy opis Cmentarza Jur-Szor.